Δεν υπάρχει ένας καθολικός ορισμός της βίας. Συνήθως ως βία ορίζεται η χρήση της φυσικής δύναμης ή της πίεσης - απειλής εναντίον ενός μεμονωμένου ατόμου ή κατά μιας ομάδας που μπορεί να οδηγήσει στο θάνατο, στον τραυματισμό ή στη γένεση ψυχολογικών διαταραχών.
Η βία είναι πανταχού παρούσα στην ανθρώπινη ιστορία και αποτελεί καθοριστικό στοιχείο για την εξέλιξη του πολιτισμού. Σύμφωνα με την Παλαιά Διαθήκη, η ιστορία του ανθρώπου αρχίζει στον παράδεισο με την παράβαση του νόμου για τον «απαγορευμένο καρπό» και στη γη με το αδελφοκτόνο έγκλημα από τον Kάιν. Από τότε οι απόγονοί του συνεχίζουν την παράδοση. Μόνο για τον κοντινό μας 20ο αιώνα υπήρξαν εκατομμύρια θύματα μιας παράλογης και τυφλής βίας που τρόμαξε ακόμα και τον ανατόμο της ανθρώπινης ψυχής, Σίγκμουντ Φρόιντ. Μετά την κτηνωδία των πρώτου παγκόσμιου πολέμου ο Φρόιντ αναγκάστηκε να αποδεχτεί και την ύπαρξη του ενστίκτου του θανάτου μέσα στον ψυχισμό των ανθρώπων. Ο Μάριος Πλωρίτης αναφέρει: Στη γλώσσα μας οι λέξεις βίος και βία έχουν την ίδια ρίζα. Βία σήμαινε, αρχικά, δύναμη, ρώμη, ζωή.
Το σίγουρο είναι πως η βία ήταν νομιμοποιημένη σε όλες τις εποχές και αποτελούσε έναν σημαντικό τρόπο επιβολής της κυρίαρχης ιδεολογίας.
Όλες οι ανθρώπινες γενιές ανατράφηκαν με ιστορίες βίας ή μέσα σε καταστάσεις βίας. Από νωρίς το παιδί εκφράζεται βίαια. Στην αρχή με ξεφωνητό και κλάμα και αργότερα με πράξεις που ονομάζονται εκρήξεις οργής και πράξεις αυτοκαταστροφής (χτυπιέται κάτω, κρατάει την αναπνοή του, δαγκώνει τα δάχτυλά του). Η βία στα παιδιά προσχολικής ηλικίας είναι απρόσωπη. Η έμμεση πρόκληση βλάβης αποσκοπεί στη διατήρηση ενός αντικειμένου, στην κυριαρχία μιας περιοχής ή, τέλος, στην εξασφάλιση ενός δικαιώματος (π.χ. διεκδίκηση παιχνιδιών). Σύντομα αυτές τις αυτοκαταστροφικές πράξεις τις κατευθύνει ως επιθετικότητα στους άλλους ανθρώπους.
Η οικογένεια αποτελεί την πρώτη μορφή κοινωνίας για το παιδί που θα πάρει, την πρώτη αγκαλιά της αγάπης, την πρώτη κατανόηση, αλλά και την πρώτη αντιπαλότητα, την πρώτη βία. Η βία στην παιδική και εφηβική ηλικία έχει δύο πρόσωπα, αυτή που υφίστανται από τους μεγαλύτερους ως σωματική κακοποίηση, αλλά και αυτή που εκδηλώνουν οι ίδιοι ως εφηβική παραβατικότητα. Μάλιστα η εκδήλωσή της γίνεται τόσο μέσα στην οικογένεια, όσο και στο σχολείο και στη γειτονιά, και οδηγεί συνήθως στο φόβο της καταγγελίας από το μέρος των παιδιών.
Η σχολική βία αποτελεί εσκεμμένη πράξη, που αποσκοπεί στην πρόκληση σωματικού ή ψυχικού πόνου και στην υποταγή του θύματος. Ο εκφοβισμός είναι σύνθετο φαινόμενο και μπορεί να αναφέρεται σε σωματική (σπρωξίματα, κλωτσιές, μπουνιές), συναισθηματική, ή λεκτική επίθεση (κοροϊδία, βρισιές, σαρκασμό, χειρονομίες, συκοφαντίες, γελοιοποίηση, απειλές), σεξουαλική (ανεπιθύμητο άγγιγμα, προσβλητικά μηνύματα, λεκτική παρενόχληση) και ηλεκτρονικό εκφοβισμό (κακόβουλα sms, κλήσεις, e-mail, chat με απειλητικό περιεχόμενο).
Η στάση και η συμπεριφορά των παραβατικών μαθητών αποτελεί μικρογραφία του οικογενειακού, σχολικού και κοινωνικού περιβάλλοντος. Όπως επισημαίνουν οι επιστήμονες, είναι μια μορφή κοινωνικού ελλείμματος που αντανακλά την κοινωνική ανισότητα, τον αποκλεισμό και τη ματαίωση των ατομικών προσδοκιών. Εκτός των άλλων συσχετίζεται άμεσα με την εγκληματικότητα στην ευρύτερη κοινωνία και είναι δείκτης της ανοχής της.
Η βία σε όλες τις μορφές της (σωματική, λεκτική, ψυχολογική κ.λπ.) είναι ένα πολύμορφο κοινωνικό φαινόμενο. Πηγάζει από τις αντιφάσεις και τις αντιθέσεις της εποχής μας, τις κοινωνικές ανισότητες (πλούτος και τεχνολογικό θαύμα αλλά και φτώχεια, ανεργία, περιθωριοποίηση, εκμετάλλευση, μετανάστευση, ξενοφοβία, ρατσισμός). Ευνοείται από την ανωνυμία, την ανομοιογένεια και την αποξένωση των ανθρώπων στις σύγχρονες μεγαλουπόλεις, την ηθική κρίση, την υποχώρηση θεμελιωδών ανθρωπιστικών αξιών και την έλλειψη σεβασμού της προσωπικότητας του ανθρώπου. Ο ατομικισμός, ο ανταγωνισμός, η χαλάρωση και η αναποτελεσματικότητα των θεσμών διαπαιδαγώγησης (οικογένεια, σχολείο, θρησκεία, ΜΜΕ) η αναπαραγωγή σκηνών βίας από την τηλεόραση, τα ηλεκτρονικά παιχνίδια, ο κινηματογράφος και το διαδίκτυο είναι ακόμη κάποιοι παράγοντες που οδηγούν στη βία. Αισθήματα ανασφάλειας, συσσωρευμένη καταπίεση και φόβοι τροφοδοτούν βίαιες συμπεριφορές. Η βία γεννά βία. Το θύμα γίνεται θύτης.
Αιτίες και συνέπειες συμπλέκονται, δημιουργώντας ένα συνεχή φαύλο κύκλο. Η λογική της ισχύος παράγει βία. Ο κοινωνικός χώρος «φαίνεται να καλλιεργεί την libido dominandi, δηλαδή την επιτυχία με κάθε μέσο». Για την εκδήλωση βίαιης συμπεριφοράς απαιτείται ο συνδυασμός των περιβαλλοντικών και κοινωνικών παραγόντων με την προδιάθεση που υπάρχει στο άτομο για τέτοιου είδους συμπεριφορά.
Για την καταπολέμησή της η πολιτεία οφείλει να θεσπίσει νομοθετικά και αστυνομικά μέτρα προστασίας του συνόλου τα οποία όμως θα κινούνται πάντα μέσα στο πλαίσιο των συνταγματικών αρχών και δεν θα καταστρατηγούν, με κανένα πρόσχημα, κατοχυρωμένα ανθρώπινα δικαιώματα. Αναγκαία η προώθηση σταθερών πολιτισμικών αξιών και η αποκατάσταση της κλίμακας των αξιών με κορυφαία αξία τον άνθρωπο. Προστασία των δικαιωμάτων του. Αναβάθμιση των βασικών θεσμών διαπαιδαγώγησης: οικογένειας, εκπαίδευσης, ΜΜΕ, ώστε να προάγουν καθολική ουσιαστική παιδεία και υγιείς ανθρώπινες σχέσεις. Καλλιέργεια ατομικής ευθύνης, δημοκρατικής κοινωνικής συνείδησης, κατάργηση απάθειας και αδιαφορίας.
Οι όποιες λύσεις βεβαίως δεν μπορούν να εξαντλούνται μόνο στην καταστολή. Η κυριότερη και σταθερότερη αντιμετώπιση είναι η πρόληψη και η εξάλειψη των ουσιωδών αιτίων που τα προκαλούν. Η ποιοτική αλλαγή της κοινωνίας που θα προωθεί τη δικαιοσύνη, την αλληλεγγύη, τη φιλία, τη συνεργασία, τον ανθρωπισμό θα στοχεύει στα αίτια και όχι μόνο στα αποτελέσματα. Τέλος, το όραμα ενός κόσμου χωρίς βία σημαίνει ένα κόσμο ισότητας, ελευθερίας, δικαιωμάτων. Ένα κόσμο ειρήνης, με δικαιότερη κατανομή πλούτου και με κυρίαρχη αξία την ιερότητα της ανθρώπινης ζωής.
